Blog: ‘Hoe kunst en menselijkheid de zorg kunnen transformeren’

Zorg met een ziel

Wanneer je een ziekenhuis, revalidatiecentrum of zorginstelling bezoekt, verander je van mens in patiënt. Er mankeert iets met je, wat je graag wilt laten onderzoeken, vaststellen of verhelpen. Wanneer ik het woord ‘patiënt’ google zie ik de betekenis verschijnen: iemand met zelfzorgtekort. Mijn hart gaat meteen sneller kloppen bij het lezen van deze zin. Als kunstenaar, die in mijn serie ‘Being – a journey within’ aandacht vraagt voor de zelfliefde voor ons lichaam, raakt me dit heel even diep in mijn ziel. Want wat ik werkelijk hoor in de betekenis van dit woord, is een hulpvraag waarop in elk tijdsbeeld een ander antwoord wordt gegeven door de maatschappij.

Blijft u aan de lijn?

Het woord ‘Pati’ betekend lijden, geduld. Een patiënt is dus iemand die tijdens het lijden geduld dient te oefenen. Maar waar ligt de grens van geduldig zijn in deze tijd? Iedereen is druk. Vliegt door de dagen heen. En, als we kritisch kijken naar de zorg, is geduldig zijn meer een constatering van de status van de zorg op dit moment. “Blijft u aan de lijn, er zijn nog 10 wachtende voor u”, de boodschap van zorgverzekeraars of zorginstellingen die voor iedereen waarschijnlijk heel herkenbaar is, want om de huisarts, specialist of zorgverzekeraar te spreken heb je geduld nodig. Geduld voordat je kenbaar kunt maken dat je misschien een patiënt denkt te zijn, bent of gaat worden.

Wat ik me afvraag is, wat er zou gebeuren als wij de zorgbehoevende mens geen patiënt meer noemen, maar diegene bij de naam aanspreken. Van mens tot mens. De kern van het woord ‘patiënt’ is geëvolueerd in de tijd op aarde en het geduld van de hulpbehoevende mens ligt nu niet alleen aan diens zijde, maar ook bij die van de hulpverlenende kant. Het woord past niet meer bij de tijd waarin we leven, waarin we willen leven en bewegen in deze maatschappij.

Met wie spreek ik?

Maar wat past er en is er echt nodig, zowel voor de zorgbehoevenden als voor de hulpverlenenden? Sinds 2024 beweeg ik als kunstenaar mee op het gebied van zorg en welzijn. Observeer, luister en voel ik wat er gebeurt aan de kant van de hulpverlenenden. Ik hoor over steeds hogere werkdruk die door bezuinigingen toeneemt, de hoge percentages burn-outs, de steeds kortere tijden voor gesprekken met zorgbehoevenden, sombere en steriele gebouwen waaruit weinig energie te halen valt, het systeem waarin we bewegen wat enorm knelt en de werkgevers die daarin maar weinig lef tonen om op te staan en verandering aan te gaan. Ik voel angst bij mensen die ik spreek en ik hoor de moedeloosheid. Maar van binnen leeft in de stilte een enorme behoefte om te veranderen, nieuw op te mogen bouwen en de fouten uit het systeem te halen. De behoefte om uit de drukte te stappen en de verstilling toe te voegen als ingrediënt. Het geduld te hebben om écht naar de mens te kunnen kijken, écht de tijd te nemen voor een goed gesprek, om écht anders in te kunnen vliegen. Door middel van creativiteit.

In het begin van 2024 liet Ehsan Natour me zien hoe hij als arts tegen de stroming in durft te zwemmen. Hoe het systeem hem altijd probeert in te halen, kritisch naar hem kijkt en hem bestempelt, terwijl hij de beweging binnen de zorgsector probeert te veranderen.
Hij liet me zien dat een arts ook daadwerkelijk de mens achter het probleem ziet. Dat er op een overkoepelende manier naar de problematiek gekeken kan worden, waardoor er een diepe verbinding wordt gemaakt met de intrinsieke pijnen van zorgbehoevenden.

Deze beweging inspireerde me en die probeer ik als kunstenaar door te zetten, ook toen ik als creatief adviseur voor een korte periode mee mocht bewegen bij Alles is Gezondheid. Een organisatie waarbij verbinding mét de mens op één staat, wat niet alleen als uitgangspunt naar buiten, maar ook binnen de organisatie voelbaar is. Door mijn rol te exploreren kwam ik als eerste terecht op het landelijk congres van Missie Mentaal waarbij het thema ‘Stap een keer in mijn schoenen’ veel losmaakte bij aanwezige organisaties. Iedereen werd uitgenodigd/gestimuleerd om met een open blik te kijken naar de andere kant van de lijn.

Angst zet ons vast, in de wachtrij aan de telefoon, in een systeem wat niet meer werkzaam is. Precies die angst brengt ons niet in beweging. Wat zou er gebeuren met het systeem, met de wachtrij, met de hulpverlenende, met ons als mens, als we verstilling versterkend zouden inzetten in alles wat we doen en willen doen? Als we meer stil zouden staan bij wat we doen, waarom we dit zo doen, wat een ander nodig heeft en waarmee we een ander kunnen helpen? Als de wachtmenu-stem aan de andere kant van de telefoon tegen je zou zeggen: “Wij horen u, over een aantal minuten heeft u onze aandacht.”

Marleen van Bergeijk en Judith Vinkenvleugel hebben dit als uitgangspunt genomen voor ‘de Wachtkamer’ binnen de Embassy of Health (World Embassies of Design). Waarbij ze onderzochten wat er gebeurt als je gezondheid meer als wisselwerking gaat zien in plaats van als transactie.

Kunst als medicijn

Het is duidelijk dat verstilling en geduld zowel aan de kant van de zorgbehoevende als de hulpverlenende nodig is. Maar hoe komen we tot meer verstilling? Kunst kan hierbij een hulpmiddel zijn. Via kunst kunnen emoties, observaties en meningen ruimte krijgen en worden dingen tast- en voelbaar. Wat zou er gebeuren met de zorgsector als kunst hiermee vermenigvuldigd wordt?

De zorg heeft de kennis, de kunst heeft de ontspanning in zich. Door beide aan elkaar te verbinden, creëren we niet alleen een sterker werkveld, maar kunnen we werkelijk betere resultaten behalen. Want wat zou er gebeuren als een huisarts tegen je zegt: “Vandaag moet u verplicht een dagje in de natuur zijn.” Of “Ga eens naar het museum en laat u verwonderen, zodat u even uw zorgen kunt loslaten.” Door kunst toe te passen als medicijn, en uit te schrijven op recept, wordt de verstilling in jezelf als zorgbehoevende groter. Kunst zal je niet beoordelen op waartoe je vandaag in staat bent. Maar je laten dromen, verwonderen en verbazen. Kunst neemt je mee op reis in de verstilling van de tijd.