Serf Doesborgh over het bevragen van het ‘normaal’ in de shift naar duurzame transitie

Hoe bereik je nu echte, duurzame verandering bij maatschappelijke vraagstukken en de transitie naar een gezonde leefomgeving? En waarom moeten we onszelf daarin andere vragen gaan stellen? We gingen in gesprek met Serf Doesborgh, onderwijscoördinator & -facilitator bij DRIFT for transition. Serf gaf eerder een workshop bij de Health Transformation Community Green.

Wat zijn de grote uitdagingen van transformatie? Waarom is echte (maatschappelijke) transformatie zo moeilijk?
‘Bij veel maatschappelijke problemen weten we best waar de knel zit. We weten bijvoorbeeld over het dreigende zorginfarct, of dat er te weinig huizen gebouwd worden. Dat is duidelijk. Wat daaraan gekoppeld moet worden is een groter, radicaler perspectief, zodat we de problemen bij de wortel aanpakken. En dat is heel lastig te organiseren in de complexiteit van de maatschappij. We hebben als mensen zelf alle systemen opgezet vanuit een goede intentie en zien nu dat die systemen juist zorgen voor miscommunicatie en extra complexiteit. Er ontstaat ruis. En dan gaan we inzoomen op de systemen die we nu hebben – bijvoorbeeld het zorgsysteem – om de processen daarin te verbeteren. Maar hoe meer we die processen proberen te optimaliseren, hoe meer we onszelf verankeren binnen die systemen. En op een gegeven moment graven we onszelf dan helemaal vast.

Je hoort overal hetzelfde verhaal: mensen die passie hebben voor hun werk, dingen willen oplossen en samenwerken met een geweldig team, lopen uiteindelijk helemaal vast in systemen en bureaucratie en worden dan gefrustreerd en stoppen met hun baan. Laten we daarmee ophouden en teruggaan naar het fundament. Even ademhalen. En dan kunnen we beginnen met het stellen van de vragen die ertoe doen. We weten dat we van vraag- en aanbodgestuurde zorg af willen en toe willen bewegen naar preventieve zorg en gezondheid. Maar wat betekent dat ‘preventieve’? Door wie moet dat worden gedaan? En hoe ziet zulke zorg er dan eigenlijk uit? Hoe organiseren we dat anders? Hoe raakt dat aan mensen hun persoonlijke leven? Als je daar een antwoord op vindt, heb je te maken met echte transformatie.’

Is het essentieel dat mensen de noodzaak tot transitie in hun persoonlijke leven voelen?
‘Ik denk van wel. De ruis van de maatschappij kan overweldigend zijn: soms word je teruggeworpen op dingen die er niet echt toe doen. We zijn snel afgeleid. Het gevoel van urgentie om iets te veranderen is daarom belangrijk. Daarnaast is het een drijfveer om te communiceren met de mensen om je heen. Als je zelf iets meemaakt kun je het relateren aan iemand anders, de kwestie samen bespreken en anders inrichten. Dat je elke dinsdag voor de kinderen van de buren kookt, of je ouders’ gras maait wanneer zij op vakantie zijn. Dingen anders organiseren gebeurt in kleine groepjes, vaak uit noodzaak. Wij noemen dat een ‘niche’. En hoe meer niches er ontstaan, hoe meer het beeld ontstaat dat er een alternatieve mogelijkheid voor een probleem is.’

Kun je iets meer vertellen over transitietheorie en een voorbeeld geven?
‘Transitietheorie werkt in drie lagen. We hebben het hier over een grote verschuiving of transitie in de maatschappij. Ten eerste moeten mensen dan het idee hebben dat er alternatieve mogelijkheden zijn voor hun probleem. Daarnaast moet er een geluid van het heersende bewind zijn dat niet meer goed werkt: destabilisatie. En ten derde zijn er externe landschapstrends die van buitenaf invloed hebben op het systeem. Bijvoorbeeld klimaatverandering, of COVID. Wanneer al die niches dan alternatieven gaan bieden, kunnen we de transitie naar een ‘nieuwe’ maatschappij versnellen.

COVID had invloed op onze maatschappij. Door die externe impuls moesten we bijvoorbeeld allemaal anders gaan werken. Maar dat verschilde ook per individu. Als mijn leven bijvoorbeeld voor COVID al op de rit was, ik vanwege de epidemie thuis moest blijven en post-COVID door kon gaan met hybride werken, zou ik niet erg geneigd zijn tot het openstaan voor grote veranderingen. Mijn leven was dan prima. Maar wanneer ik in de zorg werkte en niet thuis kon werken, een familielid had dat overleed aan COVID en eigenlijk niet mee kon gaan in de verstilling van de maatschappij op dat moment, zou er een radicale shift ontstaan in mijn leven. Opeens zou ik heel anders naar mijn leven moeten kijken. Zo zie je dat veel. Mensen die geen uitweg hebben en elke dag moeten rondkomen van weinig geld gaan om zich heen kijken. Ze denken: dit moet anders, ik houd dit niet meer vol.’

Wat is jouw visie op duurzame verandering en hoe je dat aanpakt?
‘Ik denk: zoals we nu denken en leven worden dingen snel normaal. Maar dat iets ‘normaal’ is, betekent het niet dat het klopt. Wij hebben het proces, systeem of idee slechts normaal gemaakt en kunnen dat ook weer veranderen. Wat we met z’n allen normaal vinden moeten we continu bevragen. Als we om ons heen kijken zijn er legio niches die het anders doen, alternatieve manieren van denken. De Health Transformation Community zegt: preventieve zorg heeft te maken met leefomgeving. De investeringen die we doen om een dag in de week minder betaald werk te doen of connectie aan te gaan met buren, betaalt zich uit. Je kunt verandering niet van bovenaf afdwingen, en tegelijkertijd zijn maatschappelijke problemen niet de verantwoordelijkheid van het individu. We zoeken naar samenredzaamheid. Daarin floreren wij. We gebruiken het oplossingsvermogen van onszelf en van de leefomgeving, van mensen met allerlei diverse achtergronden en culturen. Samen kunnen we een nieuwe manier van denken over de complexiteit van de maatschappij omarmen.

Wat mij betreft gaat dat ook om lef. Je moet de norm durven bevragen om transitie aan te gaan. En de verbeelding van mensen is daarin erg belangrijk. Als je je een andere toekomst kunt inbeelden, en echt kunt zien hoe zo’n wereld er dan uit komt te zien, dan gaat het pas leven. Dan komt er energie vrij: dit wil ik! Mensen sluiten zich graag aan bij een goed verhaal of goed alternatief. Radicale transities die onze directe problemen oplossen, daar moeten positieve verhalen over gemaakt worden. Daar krijg je heel veel energie van, of je nu in de bouw werkt, in de zorg, of aan het klimaat.’

Wat wil jij deelnemers aan het leer- en ontwikkeltraject meegeven over samenwerking in transities?
‘Samenwerken is essentieel voor werken in transities, juist omdat je moet gaan werken in grote complexe systemen en je dat nooit alleen kunt. Belangrijke aspecten voor samenwerking voor mij zijn:

• Al doende leren. Het is prima om elkaar veel feedback te geven en dingen goed voor te bereiden, maar het meeste leer je door gewoon te doen. Dus ga gewoon aan de slag en dan merk je direct wat voor dynamieken er opkomen en wie waar beter in is.
• Dit leidt direct tot het tweede aspect: vertrouwen. Het is belangrijk om vertrouwen te hebben in elkaar en elkaar te kunnen laten gaan, anders is het al doende leren nooit mogelijk. Hierbij is het dus ook belangrijk om transparant te zijn: eerlijk aangeven dat je dingen niet weet, je eventueel samen dingen moet uitzoeken, of iets moeilijk vindt. Het vertrouwen komt vaak voort uit een gedeeld gevoel van urgentie. Dus ga in een kennismakingsgesprek eens diep: wat drijft jullie, waar zitten de gemene delers, en wat zouden jullie geweldig vinden om samen te kunnen bereiken?
• Tenslotte is communicatie belangrijk, met daarbij de nadruk op luisteren. “De meeste vragen zijn verkapte meningen”: zorg er dus voor dat je de tijd en (mentale) ruimte neemt om goed te luisteren. Niet door dingen op te lossen, niet om daarna je eigen punt te maken, maar om tot een gemeenschappelijk begrip te komen.
• Wanneer je goed kunt luisteren, is het ook mogelijk om diversiteit in je groep aan te brengen. Juist door samenwerking en vooral samenwerking in diversiteit (zie intersectionaliteitswiel hieronder) kun je oplossingen vinden op manieren die echt anders zijn – in samenspel met ruimte kom je dan tot echte co-creatie die transformatief kan zijn!’

Meer weten?

Bezoek dan de website van de Health Transformation Community Green.