Alles is Gezondheid is een lerend netwerk van, voor en door duizenden partners. ‘De Estafette’ is onze doorgeefblog waarin partners vragen stellen en kennisdelen. Een blog waar we allemaal wat aan hebben.

Vraag:
Uit het vorige estafetteblog blijkt dat het belang van sport en bewegen, pas echt wordt gemist als het er niet is. Dat biedt enorme kansen voor de samenleving en de politiek. Jan Dirk van der Zee, directeur/bestuurder amateurvoetbal bij de KNVB, is benieuwd naar het volgende: “Hoe kan innovatief (beheer en) aanleg van groen zowel actieve mobiliteit als de bredere gezondheid bevorderen? Welke nieuwe duurzame technologieën kunnen daarbij helpen? Weegt de toegevoegde waarde op tegen de kosten?”

Vincent Luyendijk geeft antwoord op deze vraag. Tot medio 2018 was Vincent directeur van de KNWU en nu ondersteunt hij – vanuit innovatie netwerk Horizons – bedrijven, NGO’s en steden futureproof te blijven. De nadruk ligt hierbij op de impact van de grote maatschappelijke thema’s zoals digitalisering, duurzaamheid, mobiliteit, de energietransitie, voedsel en gezondheid.

‘Kijkend naar steden, de plekken waar mensen wonen, is gezondheid al lang niet meer iets waar alleen medici verantwoordelijk voor zijn. Aandacht voor gezondheid komt in allerlei domeinen terecht; bij sportorganisaties, maar ook steeds meer stadsplanners en architecten geven er prioriteit aan. Zij spelen een duidelijke rol in hoe we de ruimte zo inrichten dat deze beweegvriendelijk wordt én uitdaagt tot meer bewegen. Dat interdisciplinaire perspectief is een goede ontwikkeling. In Rotterdam hebben we gedefinieerd dat je met allerlei domeinen tegelijk ergens aan moet werken om het succesvol te maken. Dat vertaalt zich in Rotterdam in een sport- en beweegnota. Daarin wordt een stip aan de horizon gezet waarin we zeggen dat we met alle disciplines tegelijk werken aan een gezonde stad voor gezonde inwoners. Dit is met Covid actueler dan ooit, zeker in steden.

Positieve Gezondheid binnen openbare ruimte

Thomas Steensma van Adema Architecten vertaalde voor zijn case study over de gemeente Delfzijl een plan naar ruimtelijke concepten. Dat is erop gericht hoe binnen het traject van de inrichting van een nieuw stuk stad of dorp het concept Positieve Gezondheid van Machteld Huber centraal te stellen. Zowel in de fysieke ruimte als in het proces met alle betrokkenen. Het spinnenweb voor Positieve Gezondheid is door Steensma vertaald naar ruimtelijke thema’s, waarbij bij elke pijler in zijn ruimtelijke vertaalslag concrete aanwijzingen staan. Het plan met kaart biedt overzicht op wat voor punten je als architect nog een rol te spelen hebt, een aandachtspunt voor stadsplanners.

Leefbaarheid

Vanuit het integrale plaatje kijk ik naar nieuwe ontwikkelingen en ben ik erin geïnteresseerd hoe steden zo leefbaar mogelijk te krijgen. Steden zullen zich steeds meer gaan ‘profileren’ als active city, vital city. Het Global Active Cities label, een certificering ondersteund door het Internationaal Olympisch Comité, is hiervoor interessant. Het label ontvang je als stad wanneer je werkt aan fysieke activiteit en sport voor iedereen. Utrecht noemt het Healthy Urban Living.

Technology for good

Ik houd me bezig met ’technology for good’, duurzame technologie in dienst van het maatschappelijk belang. Wanneer technologie in wordt gezet voor het grotere goed dan heeft het ook een versnellend effect. Vanuit een goede afweging pas ik technologie toe in de openbare ruimte.

Data

Vanuit het Sportakkoord was er een challenge over: hoe kunnen we zorgen dat we beter door hebben waar mensen aan het sporten en bewegen zijn? Nu moeten we vertrouwen op incomplete data zoals van Strava. Positieve ontwikkeling is wel dat de fitnessapp recent alle data vrij beschikbaar stelt voor steden. Een belangrijke kans om dit ten behoeve van mobiliteitsbeleid in te zetten en van hieruit een dataplatform op te zetten voor fietsen en lopen.

We kunnen er op allerlei manieren voor zorgen dat we beter in beeld krijgen hoeveel mensen bijvoorbeeld langs de Rotte sporten en hoe oud ze zijn met de inzet van sensoren, AVG-proof camera en infraroodachtige technologie. Hiermee kun je op een slimme manier gebieden met elkaar verbinden, besluiten waar je meer groen aanlegt en groene ruimtes met elkaar verbindt.

Hetzelfde geldt voor speeltuinen of sportveldjes. Is een voetbalveldje op die plek wel de beste keuze in die wijk, of is een klim- of gymparcours een betere optie? Het is belangrijk dat we loskomen van het anekdotische idee dat we erbij hebben en meer data gaan gebruiken. Het is dus van belang dat er meer data beschikbaar komt over het daadwerkelijke gebruik van looproutes, fietsroutes, sporttoestellen en sport- en speelgebieden in de buitenruimte. Dat is nu essentieel om als basis te hebben voor verder beleid en verbetering.

Interactieve/gaming technologie

Bij de Urban Dance Grounds, een voorbeeld uit Utrecht, is aan jongeren in de wijk gevraagd naar hun behoefte. Een voetbalveld bleek niet nodig, maar wel een plek om dansmoves meteen op TikTok te laten zien. Dat is design thinking: eerst het issue in beeld brengen en dan de oplossing in plaats van vanuit de oplossing gaan denken. Deze technologie is vooral in te zetten voor jongeren. Een digital native generatie, die gewend is aan gaming. En denkt in tricks, skills en levels in plaats van doelpunten en strafcorners. De producten van Yalp en Smartgoals zijn hier ook interessante voorbeelden van.

De impact van een boom

De beste technologie is de technologie van een boom. Er is niks zo effectief voor de waardebeleving van een omgeving als een volgroeide boom in een stad. Hij reduceert hittestress, wordt esthetisch aantrekkelijker en stimuleert tot bewegen. Dat doe je alleen op een plek waar je je lekker voelt, dat is in een groene/blauwe zone bij het water of groen, of een combinatie daarvan.

Waarde van actieve mobiliteit in Rotterdam

Rotterdam zet in op actieve mobiliteit, oftewel fietsen en lopen. Actieve mobiliteit draagt bij aan verschillende opgaven rondom groei van de stad, duurzaamheid en de mobiliteitstransitie. Decisio en Soigneur berekenden en verbeeldden de waarde van actieve mobiliteit in Rotterdam. Wat gebeurt er als mensen fietsen en lopen en wat voor impact heeft dat op facetten in de stad als doorstroom, uitstoot, gezondheid, etc.? 1 of 2 procent meer fietsen leidt al tot zoveel procent afname in zorgkosten, alle gezondheidseffecten die te maken hebben met CO2-uitstoot.

Bewegen werkt preventief

Bewegen werkt preventief op veelvoorkomende ziekten, zoals depressie, hart en vaatziekten en verschillende vormen van kanker. Het moeilijke van preventie is dat het niet zichtbaar is. We zouden dat preventiestuk tastbaarder kunnen maken. Vanuit de sport is er bijvoorbeeld gestart via de oproep dat sporten meer is dan de fun en bijdraagt aan zoveel andere domeinen. In tijden van corona heb je het initiatief ‘Bewegen het Nieuwe Normaal’. Nu praten we voor het eerst over de vijf departementen heen over hetzelfde onderwerp vanuit een algemene visie. We kunnen grote sprongen maken, kosten kunnen exponentieel terugverdiend worden en de impact wordt groot.

De pandemie hebben we ervoor nodig gehad om de urgentie van preventie en gezondheid aan te tonen.’

Vincent zijn doorgeefvraag: ‘Ik ben benieuwd hoe Jeannette van der Veer vanuit haar ervaring als Programmamanager Gezondheidsbevordering en Onderzoek & Waarnemend directeur Publieke Gezondheid GGD Gooi en Vechtstreek aankijkt tegen de kansen die er liggen voor het stimuleren van bewegen en ontspannen in het groen in de nieuwe omgevingswet (of plannen of visie)?’

Dat is de poll die vanuit ‘Alles is Gezondheid’ aan de partners werd gesteld. De eindstand is dat 61% aangeeft ‘Helemaal eens, ijzer smeden als het heet is’ en nog eens 30% stemt ‘Eens, maar wel graag stap voor stap’. De missie van Alles is Gezondheid is met zoveel mogelijk partners zich inzetten voor een Nederland met gezonde en gelukkige mensen.

Oproep aan VWS voor Leefstijlcampagne!

Er wordt veel over gesproken dat we een resolute aanpak missen in deze corona crisis. Niet een aanpak die voorkomt dat je corona krijgt, maar een aanpak die het risico verlaagt om ernstige complicaties te krijgen. Liesbeth van Rossum, internist-endocrinoloog en hoogleraar op het gebied van obesitas en biologisch stressonderzoek in het Erasmus MC in Rotterdam, noemde het bij Jinek ‘De ontbrekende coronamaatregelen’. Zij roept nu, samen met tientallen voorname medici, gezondheid wetenschappers en bestuurders van maatschappelijke organisaties, VWS ministers De Jonge, Van Ark en staatssecretaris Blokhuis op tot een stevige publiekscampagne over het belang van een gezonde leefstijl. Ook Ronald Wouters van NL Actief roept op tot meer aandacht voor leefstijl- en preventie en Eric Vandenabeele van Fitness.be roept op tot ‘Maatregelen die mensen motiveren en stimuleren’ en ‘geef ons maatregelen om angst in te ruilen voor meer weerbaarheid en immuniteit’.

Mensen adviseren zich beter te wapenen!

Inmiddels is bekend dat overgewicht en obesitas het risico op complicaties significant verhogen, maar weten we voldoende? Welke leefstijl aspecten versterken ons immuunsysteem? De overheid wordt door experts opgeroepen in preventie te investeren, “en terecht”, stelt John van Heel. “Het wordt tijd dat er een leefstijl- en preventie campagne komt, die parallel loopt aan de huidige coronamaatregelen. Een campagne die niet alleen adviseert over hoe het risico op corona te verkleinen, maar ook een campagne met interne of persoonlijke maatregelen, die zeker niet voorkomen dat we het krijgen, maar de kans op complicaties aanzienlijk kunnen verminderen. Bijkomende winst, we worden er gezonder van. In de brief vanuit de groep van Van Rossum aan VWS wordt duidelijk aangegeven: “Mensen adviseren zichzelf beter te wapenen door het immuunsysteem te versterken om de kans op ernstig verloop van COVID-19 te verkleinen” en “Binnen enkele weken is reeds versterking van het immuunsysteem mogelijk”.

Voldoende wetenschappelijk bewijs!

Er is al voldoende wetenschappelijke informatie beschikbaar; vanuit o.a. de Gecombineerde Leefstijl Interventie (GLI), de Gezondheidsraad leefstijlrichtlijnen, Voedingscentrum en Leefstijlgeneeskunde. Onderzoek vanuit Nieuwe Gezondheid in het Europese New Health project en ook de nationale preventie beweging www.hoedoejedat.nu reikt inzichten aan. Onderzoek onder de ‘Blue Zone’ gebieden toont al jaren aan dat er 20 tot 25 kwalitatieve levensjaren te winnen zijn voor de gemiddelde burger in de westerse wereld. We kunnen zeven tot tien jaar langer leven dan gemiddeld, belangrijker, mensen in de blue zone gebieden hebben geen negentien jaar last van chronische aandoeningen aan het eind van hun leven, zoals wij dat gemiddeld genomen hebben, maar slechts drie jaar. Een verschil van zestien jaar leed, plus zeven tot tien extra levensjaren. Gezien de voorspelling van het RIVM, dat overgewicht en obesitas blijft toenemen tot meer dan 62% in 2040, moeten we er toch alles aan doen om dat tij te keren.

Nationale Leefstijlscan!

De vraag is, hoe zetten wij in Nederland die transformatie in gang? Dan gaat het met name over bewustwording van de invloeden en hoe dat zelfstandig aan te pakken. Vanuit Leefstijlclub in samenwerking met Nieuwe Gezondheid, is een leefstijlscan ontwikkeld op basis van de Gezondheidsraad voeding- en beweegrichtlijn. Deze scan kan iedereen gratis doen op www.leefstijlclub.nl. Hierdoor krijgt men inzicht in welke leefstijlfacetten goed gaan, welke gemiddeld en welke de gezondheid verzwakken.

Een gezonder Nederland begint bij bewustwording over o.a. de mogelijkheden om naast de externe factoren tegen corona, ook te werken aan versterking van de interne weerstand tegen complicaties van corona en ter bevordering van de gezondheid algemeen. Niet eerder was het bewustzijn zo groot dat gezonder leven in deze periode wel eens het verschil kan zijn tussen leven en dood.

Weerstand optimalisatie programma

Leefstijlclub is i.s.m. Nieuwe Gezondheid (pledge houder van Alles is Gezondheid) en een groep experts bovendien gestart met het schrijven van het Weerstand Optimalisatie programma. Een vrij beschikbaar programma voor iedere burger. Iedereen die iemand begeleidt, coacht of behandelt kan het programma gratis ‘bij wijze van recept’ voorschrijven.

Vooralsnog zijn er acht delen geformuleerd, het kan echter dat er nog delen bij gaan komen. Beschreven wordt o.a. de vier pandemieën, ons immuunsysteem in het kort, welke vitaminen en mineralen versterken ons immuunsysteem en waar zitten ze in, onze weerstand opbouwen met antioxidanten, meer weerstand met de Schijf van 3 van bewegen, afremmen van sarcopenie, hogere weerstand met goede slaap, rust en mentale ontspanning en het optimaliseren van zelfredzaamheid en eigen regie.

De delen worden geplaatst op de blog van https://hoedoejedat.nu/blog en op de Facebook pagina van ‘Leefstijlclub’ en ‘Voeding als medicijn, hoe doe je dat?’.

Dit is het ‘recept’ voor iedere klant, patiënt, lid, cliënt!

De grote uitdaging voor dit programma is, om het onder de aandacht te krijgen van de mensen. Hierin spelen professionals zoals praktijk ondersteuners, huisartsen, fysiotherapeuten, diëtisten, gewichtsconsulenten, leefstijlcoaches, WMO consulenten, buurtsportcoaches, trainers en personal trainers, sportcentra, gezondheidscentra, sportclubs, onderwijsinstellingen/leerkrachten, pedagogisch medewerkers, enz. enz., een super belangrijke rol. Zij kunnen het programma als een soort ‘weerstand versterking recept’ onder de aandacht brengen van de achterban en krijgen de mogelijkheid het programma gratis aan te bieden.

Oproep professionals

Ben je een professionals en wil je de Leefstijlscan en het programma aan je klanten, leden, patiënten, leerlingen of anders soort achterban gratis aanbieden, dan bieden we jouw/jullie organisatie de mogelijkheid om dit te doen vanuit een eigen beheer portaal via www.leefstijlclub.nl. Je kan dan zelf mensen invoeren en voor hun Leefstijlscan gratis activeren. Mail hiervoor ‘Professional portaal voor de Nationale Leefstijlscan’ inclusief naam organisatie, contact persoon, logo in jpg format, e-mail adres en woonplaats naar info@leefstijlclub.nl.

Voor meer informatie;
www.hoedoejedat.nu/blog
www.leefstijlclub.nl
www.nieuwe-gezondheid.nl

Projectleider: John van Heel
info@hoedoejedat.nu

“Vind wat je ten diepste wilt, dan biedt het leven kansen.”

Haar idee over positieve gezondheid heeft de publieke zorg opgeschud. Niet ziekte maar het vermogen om met levensuitdagingen om te gaan, zou de kern van zorg moeten zijn, stelt Machteld Huber.

“Zingeving zie ik als sterkste gezond makende kracht.”

“Dat lichaam en geest elkaar zo konden beïnvloeden, had niet in mijn geneeskunde opleiding gezeten. Ik concludeerde dat die twee elkaar diepgaand doordringen en beïnvloeden. En dat je dus niet louter materialistisch naar een lichaam moet kijken.”

“Medische kennis is prachtig, maar je moet erg oppassen het gevoel voor je omgeving niet te verliezen.”

In haar leven zijn er de ‘gouden jaren’ en de ‘oogstjaren’, maar ook de ‘gehaktmolenjaren’ en de ‘monnikenjaren’ – de behoefte aan ordening en overzicht die kenmerkend is voor haar wetenschappelijke geest, leidt tot deze indeling, zoals ze ook al haar leven lang streeft naar het ontdekken van ‘wetmatigheden in het bestaan’. Bovenal verlangt ze naar harmonie, wat ze omschrijft als ‘het scheppen van evenwicht tussen alle aspecten in mijn leven’.

Harmonie ontbreekt nadrukkelijk in haar jeugd. Machteld Huber brengt die door in een ‘Ot en Sien-dorpje’ op de Veluwe, als middelste van een gezin met drie kinderen. Het huwelijk van haar ouders kenmerkt zich door doorlopend geruzie. Haar adellijke moeder is alcoholiste en niet in staat tot normaal contact met haar kinderen, haar vader is een zakenman die ‘me niet echt ziet’. Wel brengt hij zijn dochter de liefde voor de natuur bij, wat ze als ‘een geschenk voor de rest van mijn leven’ ervaart – wandelen bij zonsopgang levert ‘ongekende ervaringen van schoonheid en harmonie’ op. In haar puberteit voelt ze zich ‘geborgen in de natuur, maar veel minder bij mensen’, ook al omdat de oorlog nog maar twee decennia geleden is: ‘Ik groeide op met het gevoel: de natuur kan wel heerlijk zijn, maar tussen mensen kunnen verschrikkelijke dingen gebeuren.’ Ze bedenkt dat mensen een voorbeeld zouden moeten nemen aan de natuur, ‘met al haar wijsheid en harmonie’.

Om snel het huis uit te kunnen verkiest ze de hbs boven het gymnasium. Daarop volgt een studie geneeskunde in Utrecht, ‘gouden jaren’ in haar herinnering, al gaat ze aan het slot in therapie: ‘Wil ik andere mensen kunnen helpen dan moet ik eerst wat aan mezelf doen, bedacht ik.’ Haar beginnende carrière als arts onderbreekt ze om filosofie te studeren: ‘Na een aantal jaren werken als dokter in een ziekenhuis voelde ik een sterke behoefte afstand van het medische wereldje te nemen om mijn zelfstandig denken te stimuleren.’ Wanneer ze later haar opleiding tot huisarts bijna heeft afgerond, volgen de ‘gehaktmolenjaren’ – tot vier keer toe wordt ze als dertiger ernstig ziek. De lessen die ze daaruit trekt, past ze toe in therapeutisch werk met ‘mensen die echt beschadigd zijn’, zoals drugsverslaafden en mensen met oorlogstrauma’s.

Lees het volledige interview met Machteld Huber in de Volkskrant.

“45% minder zorgkosten en veel meer kwaliteit van leven: Werk als beste Zorg een geslaagde pilot uit de VGZ-leertuin”

SDG action day 25 september

Over sommige antwoorden hoef je niet lang na te denken…Toen ik vorig jaar de vraag kreeg of ik coördinator voor Sustainable Development Goal 3 in Nederland wilde worden, was het voor mij meteen duidelijk. Natuurlijk wilde ik dat. Ook met Alles is Gezondheid, ondersteunen we deze doelen en natuurlijk willen we ons daar via het thema gezondheid voor inzetten. In het Alles is Gezondheid-netwerk leggen we onder meer de link met groen en gezondheid en zijn we mede-initiatiefnemer van de Alliantie Kinderarmoede. Qua werkwijze staan we voor gezamenlijkheid en de beweging van egosysteem naar ecosysteem. Een werkwijze die erg overeenkomt met SDG-aanpak.

Het idee achter de SDG’s is dat niemand achterblijft en dat iedereen in staat moet zijn te bouwen aan een betere toekomst. De gestelde SDG’s zijn daarmee nog veel ambitieuzer dan de acht in 2000 vastgelegde Millenniumdoelen. (Deze video illustreert deze doelen en diversiteit ervan mooi.)
Het gaat niet langer alleen over hulp van rijke landen aan arme landen, de ontwikkelingsagenda geldt voor alle landen. De Duurzame Ontwikkelingsdoelen hebben daarnaast meer aandacht voor vrede en veiligheid, economische ontwikkeling en milieuthema’s en ze gaan verder dan de Millenniumdoelen met het volledig uitroeien van armoede en honger.

Hoewel Nederland op vele gezondheidsthema’s goed scoort, zijn niet alle trends positief: de CBS Monitor Brede Welvaart & de Sustainable Development Goals van mei 2020 laat zelfs een lichte daling zien in de ‘brede welvaart’ met betrekking tot gezondheid, veroorzaakt door een verslechterende obesitastrend en een relatief middelmatige verwachting van gezonde levensjaren (op Europees niveau). Ook op het gebied van mentale gezondheid scoort Nederland minder goed dan voorheen. Daarom werken we sinds 2019 samen met het Tropeninstituut (KIT). Bij SDG 3 richten we ons op 3 thema’s.

1. Gezondheidswerkers voor de toekomst: hierbij gaat het om integreren van Global health concepten in het onderwijs curriculum van gezondheidsopleidingen.
2. Gezonde toekomst op een gezonde planeet: als we kijken naar de wisselwerking tussen gezondheid en zorg en ook de gezondheid van onze planeet dan zijn er vele verbanden. Van duurzaamheid en water&milieu, tot dieren en voeding. Het verspreiden van het concept planetary Health Diet is daarbij een aandachtspunt.
3. Jong en Gezond van Geest: hierbij willen we niet alleen de fysieke, maar juist de mentale en emotionele veerkracht van jongeren en jongvolwassene verbeteren. Een thema waarmee we ons als een vis in het water voelen gezien onze eerdere expertmeeting mentale gezondheid jongeren en Missie Mentaal.

SDG Action Day – 25 september

Kortom, het gaat om relevante topics, waarover we niet alleen denken maar vooral doen met elkaar. We delen daarom graag meer over SDG’s en SDG3 tijdens de SDG Action Day op 25 september. Kweekvlees uit het lab, wiskunde tegen honger, en inclusiviteit in het onderwijs. Het zijn zomaar drie thema’s die aan bod komen tijdens deze virtuele SDG Action Day, waar dit jaar het thema ‘Decade of Transformation’ centraal staat. Wat zijn de belangrijkste transities om de SDG’s te behalen in 2030? De plenaire Livestream is vrij toegankelijk en daarnaast zijn er 38 verdiepende workshops waarvoor je je al kunt aanmelden. Meedoen? Ga naar www.sdgactionday.nl

Alles is Gezondheid is een netwerk van, voor en door duizenden partners. ‘De Estafette’ is onze doorgeefblog waarin partners vragen stellen en kennisdelen. Een blog waar we allemaal wat aan hebben.

Vraag:

Uit het vorige estafetteblog blijkt dat sport veel kan betekenen voor de samenleving en voor een gezonde leefstijl. Pascal Kamperman is benieuwd naar het volgende: ‘Welke maatschappelijke rol heeft een sportbond en hoe vult de KNVB die in, en wat is je visie over sport als middel voor preventie?’

Jan Dirk van der Zee, directeur/bestuurder amateurvoetbal bij de KNVB, geeft antwoord op deze vraag.

‘De maatschappelijke waarde van sport wordt snel in geld uitgedrukt. Dat blijkt ook uit recent onderzoek van de Nederlandse Sportraad, uitgevoerd door KPMG. In die analyse kan ik me niet helemaal vinden, omdat de waarde van sport naast de bedrijfseconomische kant waarschijnlijk een nog veel belangrijkere kant heeft: de sociaaleconomische. Elke euro die je investeert in sport verdien je dubbel en dwars terug. Dit blijkt ook uit diverse onderzoeken van de FIFA. De corona-periode heeft de waarde van sport laten zien. We zijn erachter gekomen wat we missen als het er niet meer is. Zowel in je sociale netwerk als in de verbinding met andere mensen. Groepen mensen die het hard nodig hebben, zoals mensen die in eenzaamheid leven, mensen met een beperking, kinderen die in een achterstandswijk wonen, mensen die geen geld te besteden hebben missen dan de verbinding.

De rol van sociale verbinding is heel sterk op lokaal en regionaal niveau

Zoals cabaretier Micha Wertheim met een bijna filosofische benadering op de radio uitlegde waarom hij cultuur zo mist: “omdat het in essentie niet belangrijk is.” Dat deed me denken aan voetbal en sport. Eten en drinken, je geld verdienen, gelukkig zijn, dat is echt belangrijk. Sport en cultuur maken ons creatief, gezond, we bewegen meer en het zet ons brein in beweging en het is belangrijk omdat het goed is voor de sociale verbinding. Dat is de kant van de sport die onderbelicht is in Nederland, terwijl deze lokaal en regionaal heel sterk is. In coronatijd moet je alles omzetten in geld, maar hoe zet je maatschappelijke waarden, sociale verbinding en contact met mensen om in geld? Onmogelijk, en het is wel belangrijk.

De maatschappelijke kracht van sport

We hebben het geluk dat we met de voetbalsport in Nederland een geweldige infrastructuur hebben. Zeker voor de kinderen waren we blij dat we na een maand op slot weer konden sporten. In één dag leefde de sport weer dankzij die infrastructuur, want we hoeven niet eerst kilometers te reizen. Sporten, zeker voetballen, kan op elke hoek van de straat. Die miljoenen mensen die wij ieder weekend met sport in beweging brengen, dat is de maatschappelijke kracht van sporten. Die impact wordt politiek onderschat. Naast de aanwezige minister van Medische Zorg hebben we een gezicht nodig voor de sport in de politiek, dat ontbreekt. Dat zegt in mijn ogen iets over hoe er vanuit de politiek naar sport wordt gekeken. Het lijkt alleen belangrijk op het moment dat we kunnen juichen en een oranje shirtje aan kunnen hebben. Via de oproep onder aanvoering van sportbestuurder Joop Alberda, pleitten we voor een integrale aanpak voor vitaliteit met onder meer een minister van Rijksvitaliteit.

Sportbond is faciliterend

Je moet jezelf als sportbond nooit belangrijk maken, wij ook niet als KNVB of een willekeurige andere sportbond. Onze rol is ervoor zorgen dat het netwerk mensen verbindt en dat mensen kunnen sporten gefaciliteerd wordt. Het sporten toegankelijk maken voor iedereen, dat de vrijwilligers gefaciliteerd worden, dat de lobby op slechte wet- en regelgeving die sporten minder bevordert, zorgen dat sport iedereen gelukkig maakt. Dat is de rol van de sportbond.

Ondernemerschap en samenwerking in de sport is hard nodig

Een uitdaging van sport is dat er meer ondernemerschap moet komen. Ik kom uit de retail, die leeft van de consument en de consumentbeweging, je beweegt mee op de maatschappelijke ontwikkeling, de maatschappelijke hartslag. Datzelfde geldt voor de sport waarbij we mee moeten bewegen op de beweging die de sporter maakt in z’n hoofd; thuis op de bank, achter z’n pc of op het sportveld. Een vereniging of sportbond kan niet zeggen; dit is ons product, pas je maar aan, want zo doen we het. Voetbal moet veranderen; het spel, de regels en cultuur; de vervelende dingen moeten we eruit halen om het aantrekkelijker te maken.

Samenwerken om maatschappelijke kracht in stand te houden

Het is nodig om met elkaar maatschappelijke kracht in stand te houden en naar nieuwe verdienmodellen toe te werken. De cirkelscholen, de parken, bootcamps, er is een duidelijke sterke beweging zichtbaar onder oudere jeugd die opgevoed wordt met sport met een individuele focus. Die beweging moeten we aangrijpen in traditionele teamsporten. Daar kunnen de sportbond en de partners in faciliteren. Wij als vereniging kunnen helpen door kritisch naar ons aanbod te kijken. De KNVB heeft in coronatijd een maatschappelijk manifest opgesteld waarmee we onze verantwoordelijkheid nemen in maatschappelijke issues en de maatschappelijke waarde van sport tonen. Maatschappelijke impact creëren en verandering te weeg brengen?? lukt alleen in samenwerking met andere partijen.

Sport als middel voor preventie

Als sport en als KNVB pakken we onze verantwoordelijkheid op het gebied van preventie. Ook daarin merk je het maatschappelijk debat; het wordt ingewikkeld omdat je met zorginstellingen, bedrijven en ziekenhuizen te maken krijgt. Blokhuis, onze staatssecretaris, brengt er via het preventieakkoord lijn in aan. Roken, drinken, meer bewegen of obesitas worden benoemd en dat maakt het vrij plat, het is veel meer. Wat ik mis in het preventieakkoord is niet alleen sport als middel inzetten om Nederland gezonder en gelukkiger te maken, maar ook om ons door de crisis te helpen. Als je dat niet intrinsiek voelt dan is mooie akkoorden ondertekenen niet genoeg.

De zorg en sport op hetzelfde niveau in Nederland

Mijn belangrijkste oproep: wie pakt de handschoen op om sport op hetzelfde niveau als de zorg en de economie in Nederland op de kaart te zetten? Als je sport meer waarde geeft is er minder zorg nodig in Nederland. Tel erbij op dat we allemaal wat gelukkiger worden en dat we meer sociale verbinding hebben met elkaar. Kinderen zaten de afgelopen periode thuis in onveilige situaties en konden niet naar een veilige omgeving zoals school en de sportvereniging. Wat is er met de kinderen gebeurd waarvan er zo veel van de radar zijn verdwenen? Veiligheid bieden, dat is ook de kracht van de sport, maar wordt de waarde gezien? Ik zou graag in de nieuwe rijksbegroting, het nationaal sport- en preventieakkoord en bij het nieuwe kabinet zien dat we een prominentere rol krijgen voor de sport. Wat collega Pascal Kamperman met collega’s fantastisch heeft bewerkstelligd in de Achterhoek. Verbinding tussen zorginstellingen, bedrijfsleven en sport. Vooral het belang van de vereniging is cruciaal. Het zou mooi zijn als dat landelijk uitgerold wordt, daar is landelijk beleid voor nodig. Niet elke gemeente heeft een visie op hoe je sport op een juiste manier kan inzetten.

Voetbal is de huiskamer van Nederland, iedereen kom je tegen ongeacht achtergrond, religie, het is als enige sport een afspiegeling van de maatschappij. Ook hier geldt, voetbal lijkt dan wel onbelangrijk, maar het is heel belangrijk. Het onbelangrijke geeft het belangrijke weer.

Vraag aan Vincent Luyendijk, duurzame innovatie op gebied van groen, mobiliteit:
Hoe kan innovatief (beheer en) aanleg van groen zowel actieve mobiliteit als de bredere gezondheid bevorderen? Welke nieuwe duurzame technologieën kunnen daarbij helpen? Weegt de toegevoegde waarde op tegen de kosten?

Halverwege juni 2020 organiseerden Alles is Gezondheid en vijf andere partijen de virtuele hackathon reSTART HEALTHcare. De hackathon staat in het teken van het versnellen van digitale innovaties die zorgen voor het herstarten van de zorg en verbeteren van gezondheid in Nederland. We zoomen in op een aantal oplossingen en het vervolgtraject.

Hackathon

Van 11 t/m 15 juni hebben 140 professionals uit de wereld van zorg, welzijn, gezondheid, onderzoek, innovatie, verzekeraars en het bedrijfsleven zich gebogen over deze vraag. Zij deden dit in teams en aan de hand van concrete challenges: uitdagingen die inbrengers van de challenges in de dagelijkse praktijk ervaren.

Publiekswinnaar

Na vijf dagen knallen kwam de oplossing van RegieThuis.nl als publiekswinnaar uit de bus. Het team was gestart vanuit de vraag hoe mantelzorgers geholpen kunnen worden om hun ouders regie te geven bij het organiseren van hulp aan huis naar wens. Een vraag die Jan Willem Hoogeweegen aan den lijve ondervond toen hij samen met zijn zus voor zijn bejaarde ouders zorgde. Regiethuis.nl is nu nog een prototype, de bedoeling is dat straks via hun online platform de perfecte match gemaakt kan worden tussen ouderen, mantelzorgers en professionele zorgverleners voor aanvullende hulp.

Frisse neus, beste keus

Tijdens de intelligente lockdown ontdekten we massaal hoe fijn het is om in de natuur te zijn. Zo massaal dat natuurgebieden soms overlopen werden en afgesloten moesten worden. Het team dat met deze uitdaging aan de slag ging, ontwikkelde een prototype voor een drukteradar. Een app met de naam de ‘Frisse Neus, Beste Keus’ – wijst wandelaars en buitensporters de weg naar fijne bossen, parken en stranden in de buurt waar het op dit moment lekker rustig is. Zo ontstaat een win-win-win situatie: De app bevordert een gezonde levensstijl, verkleint de kans op besmettingen en laat de pracht van de natuur in de buurt zien.

Healfie

Een ander idee dat tijdens de hackathon ontwikkeld is, is Healfie. Healfie is een app die het mogelijk gaat maken om als zorgvrager op een gelijkwaardige manier contact te hebben met een arts of zorgaanbieder. Zo gelijkwaardig dat het voelt alsof de arts een vriend is die bij je op de koffie komt om met je mee te denken over je gezondheid.

Pas het begin

Drie voorbeelden van prille en veelbelovende prototypes die met hulp van partners uit de private en publieke sector doorontwikkeld kunnen worden tot preventieve en schaalbare oplossingen. Daarom is de hackathon geëindigd met een matchmaking waarin oplossingen en ontwikkelingspartners aan elkaar gekoppeld zijn. De hackathon was immers niet meer dan een kickstart van het ontwikkelingsproces. Het echte werk begint nu pas.

Vervolgtraject

De teams krijgen ook de komende maanden ondersteuning. Er is een LinkedIn-groep gestart waarin deelnemers  kennis en ervaring kunnen delen. Eind september en eind november organiseren we vooruitkomdagen, interactieve en inspirerende bijeenkomsten die teams helpen in de doorontwikkeling van hun prototype. En ook in de tussentijd houden we contact. Afhankelijk van de behoefte van de teams organiseren we bijvoorbeeld een kenniskoffie over een subsidieregeling of een digitale meet and greet met mensen die eerder een innovatief zorgprototype doorontwikkeld hebben.

Heb je vragen over reSTART HEALTHcare en/of het vervolgtraject van de hackathon? Neem dan contact op met Bonita Kleefkens.

Interview door Roos Sohier, co-founder Factor W
Afgelopen jaar hebben Factor W en Healthworx verschillende activiteiten georganiseerd in het kader van onze pledge met Alles is Gezondheid. Onze reeks interviews sluiten we af met een interview met Karen van Ruiten, teamhoofd van het programma Alles is Gezondheid.

Toen ik Karen vroeg of ik haar mocht interviewen zei ze direct ja. Oprechte dialoog en mét mensen zelf aan de slag, dat is een onderwerp dat haar aan het hart ligt. Als ik Karen bel steekt zij dan ook vol enthousiasme van wal. Wat haar opvalt in onze interviews is de veerkracht, de energie en de oplossingen van de mensen zelf. Wat de vraag of de behoefte ook is, het antwoord is er al. De kunst is om het antwoord te ontdekken en te (willen) vinden. Beleidsmakers en professionals gaan nog veel te weinig op ontdekkingstocht volgens Karen. “De professionals die het wel doen, doen iets wat niet iedereen kan. Zij durven het aan om met een open houding en vanuit een ‘niet weten’ de ander tegemoet te treden. Als teamhoofd Alles is Gezondheid weet ik bijvoorbeeld echt niet meer dan de andere teamleden. We doen het samen, als team en met de landelijke, regionale en lokale partners”, aldus Karen.

Karen denkt dat dat alleen kan als je je eigen ego met daarbij al je expertise, kennis en ervaring even opzij kunt zetten. Dit ziet zij ook terug in onze interviews: “Niet te snel in de helpstand gaan zitten maar vooral zorgen voor ruimte voor de ander. Door vragen te stellen, zelf kwetsbaar en open te zijn en te vertrouwen op je eigen gevoel. Want vaak voel je aan mensen waar hun energie zit, waar zij enthousiast van worden, wat hen raakt of wat er nodig is. En als je daarop kunt aansluiten dan gaan de dingen veel meer vanzelf. Dan komen de ideeën en oplossingen tot stand, bijna door een organische wisselwerking. Zodra je moet gaan duwen en trekken verval je al snel in sturingsgedrag waarin weinig ruimte is voor de ideeën en doekracht van binnenuit. Vaak hebben de resultaten van dit soort trajecten dan ook minder draagvlak en impact.”

Wat er volgens Karen nodig is voor succesvol co-creëren, is dat professionals veel meer invoegen en meebewegen met de leefwereld van anderen. Onvoorwaardelijk luisteren en ervan uit gaan dat ieders verhaal, ieders waarheid ertoe doet. Ongeacht titel, positie, afkomst, opleiding of leeftijd. Het gaat erom dat we veel meer vanuit gelijkwaardigheid samenwerken en besluiten nemen. En dat je daarbij de wijkbewoner, de verpleegkundige, de client en de wijkwerker net zo serieus neemt als de CEO van een groot bedrijf, een wethouder of een ziekenhuisbestuurder. En je even kunt verplaatsen in diegene. “Als ik dus een huisarts wil spreken, is het logisch om voor 8 uur of na half 6 een belafspraak te maken, want er is een grote kans dat overdag zijn of haar agenda vol zit met spreekuren”, aldus Karen. Dat inleven in iemand of een organisatie lukt alleen als organisaties en mensen hun eigen belangen open bespreken en opzij durven zetten indien nodig. Dan kun je je inspannen voor een gezamenlijk en groter belang en dicht bij de bedoeling blijven.

Dat is ook waar het programma ‘Alles is Gezondheid’ voor staat: dat wat er al is faciliteren en verder helpen. Alles is Gezondheid koppelt lokale initiatieven aan elkaar, zodat zij samen kunnen leren en zich verder kunnen ontwikkelen, zoals bij de 15 regio’s. Karen erkent dat het soms lastig is voor vernieuwende initiatieven. Binnen traditionele organisaties is beperkt ruimte voor innovatie: zowel in menskracht als in budget. Daarnaast betekent de omslag voor bestaande organisaties het loslaten van de status quo, macht en organisatiebelangen.

Vanuit de zorg en public health is er bijvoorbeeld nog steeds te weinig aandacht voor de gezondheidswinst van welbevinden, mentale gezondheid, zingeving en betekenisvol leven. De grote preventiethema’s zijn nog steeds overgewicht, alcohol en roken. De leefstijlgeneeskunde doet haar opmars, en dat is heel goed. Maar de onderliggende oorzaken hebben vaak te maken met (een combinatie van) stress, maatschappelijk druk, armoede, eenzaamheid, gebrek aan zingeving en een ongezonde fysieke en sociale omgeving. “Door het echte leven als uitgangspunt te nemen en met een holistische blik voorkom je een verkokerd perspectief”, aldus Karen, “in deze tijden van corona gaat er bijvoorbeeld heel veel aandacht uit naar eenzaamheid bij ouderen. Maar we lijken te vergeten dat er ook veel eenzaamheid is onder jongeren of alleenstaande jonge ouders.”

Wat hoopt Karen nog te bereiken? Haar wens is vooral dat we echt de slag naar het holistische gaan maken met elkaar. Dat er over een aantal jaren niet alleen een ziektekostenverzekering is maar ook een gezondheidsverzekering of voorziening daarvoor. Beleid waarin we investeren in vitale mensen. Dat levert niet alleen geluk op, maar ook healthy human capital op een arbeidsmarkt die vergrijzing tegemoet gaat. Dat kan volgens Karen als dat onder een neutrale vlag wordt georganiseerd. Gezondheid is niet van de publieke gezondheid, de eerste lijn of de ziekenhuizen. Gezondheid is iets van inwoners, de voedselproducenten, de natuurbeheerders, het onderwijs, de sociale zekerheid, de werkgevers, het bedrijfsleven, de overheid, de culturele instellingen en de sportclubs. Met een lopend initiatief “Nederland Gezond Land” is Karen met andere organisaties dit gedachtengoed al in de praktijk gaan brengen. “Door de krachten te bundelen kunnen we pas echt het verschil gaan maken.” Meedoeners en denkers zijn altijd van harte welkom in het netwerk van Alles is Gezondheid!

Bekijk de pledge van Factor W en Healthworx voor een gezonder Nederland en meer dialoog en samenwerking in het publieke domein.

Toen ik nog bij het ministerie van VWS werkte, heb ik het proces naar een nota gezondheidsbeleid een aantal keren van nabij mogen meemaken. Ik weet nog goed dat dit altijd een hele bevalling is en dat je desondanks nooit iedereen blij kan maken. Het is een geslaagde bevalling geworden dit keer wat mij betreft. Dat hoor ik trouwens van meer mensen in mijn omgeving, ook vanuit de gemeenten die voor een deel van de uitvoering immers aan de lat staan.

Het is fijn om te lezen dat “Health in all policies” geen loze kreet blijkt, maar dat de nota hier hele duidelijke oplossingsrichtingen voor aangeeft. Oplossingsrichtingen die passen bij de manier waarop gemeenten en regio’s ingewikkelde samenhangende uitdagingen zoals (positieve) gezondheid, armoede, milieu en biodiversiteit, klimaat en participatie willen aanpakken. Waar het ministerie van VWS overigens ook een financiële bijdrage aan kan leveren.

Wat mij met name deugd doet is de aandacht voor de leefomgeving. Onze gezondheid is  immers voor een groot deel daarvan afhankelijk. Daarbij gaat het om de kwaliteit van ons huis, van onze buurt, van het gezonde aanbod in de supermarkt en van het groen en de natuur in de buurt en wat verder weg.

Helaas gaat het met die natuur niet zo goed. Een recent artikel in Trouw  meldt de gestage achteruitgang van planten en diersoorten en de druk op het landelijke gebied en de gevolgen daarvan voor de natuur. Met onze vlinders gaat het bijvoorbeeld al jaren heel slecht. En dat is erg, want wat doet een mens beter stilstaan in het hier en nu als een mooie dartelende vlinder die op je pad komt?

Juist in deze tijd blijkt hoe belangrijk de natuur voor ons is. Veel mensen maken ommetjes in hun directe woonomgeving en komen daardoor tot een herwaardering van hun omgeving. Ommetjes zijn een heel laagdrempelige manier om goed voor jezelf (lichaam en geest) te zorgen, deze app kan je hierbij helpen.

Als die ommetjes dan ook nog eens omzoomd zijn door mooie natuur en aantrekkelijk groen is dat zowel goed voor de mens áls voor de vlinders!

Nu gaat het natuurlijk om meer dan die ene vlinder, maar wanneer mensen inzien dat natuur goed voor hun gezondheid is, raken ze wellicht ook meer betrokken bij de pogingen om de natuur beter te beschermen en meer ruimte te geven.

Waar het ook niet zo goed mee gaat is de gezondheid van vrouwen in Nederland. Nederland staat wat dat betreft in de onderste regionen in Europa, zo blijkt uit de onlangs verschenen Monitor brede welvaart van het CBS. In vergelijking met 28 Europese landen staat Nederland op de 22e plaats. Mannen nemen Europees gezien bij gezonde levensverwachting een middenpositie in.

In de Nota gezondheidsbeleid lees ik hier echter niets over terug. Het lijkt me belangrijk dat we deze specifieke doelgroep wel in beeld houden.

Juist in de directe leefomgeving zijn er veel mogelijkheden om hier iets aan te doen. Het aanbod in de supermarkt bijvoorbeeld: waarom maken we gezonde, onbewerkte, liefst plantaardige producten niet goedkoper en de ongezonde verleidingen duurder? BTW en andere beprijzingsinstrumenten zoals een “suikertax” kunnen hierbij zeer effectief zijn, zo blijkt onder andere in Noorwegen.

En natuurlijk veel prettige en groene ommetjes in de direct leefomgeving, zelfs op weg naar de supermarkt!

Hoe mooi zou het zijn als daarbij naast welzijn op recept ook nog meer groenten op recept en natuur op recept zouden worden uitgeschreven door de huisarts.

Dan hoor je het ook nog eens van een ander en worden leefstijladviezen iets minder vrijblijvend.

Wil je meer lezen over de nota? Dan vind je hier de link op naar het channel Eén sociaal beleid. Laat vooral ook weten wat je van de nota vindt en deel je ideeën over de uitvoering van de nota.

Buurtgeluk in Deventer groeide uit van een project tot een duurzaam samenwerkingsverband. Hoe lukt dat? Collega netwerkadviseur/regiocoördinator en Oud-wethouder in Deventer, Margriet de Jager, legt uit hoe dat ging.  

Sinds tien jaar bestaat in de middelgrote stad Deventer (100.000 inwoners) het initiatief Buurtgeluk . Het project gaat over samen leren, talenten ontdekken, en dit met inzet van onderwijs (MBO en HBO). Het is een initiatief van Helios, verbindingscentrum de Fontein en de Vijfhoek, die samen een fysieke Driehoek vormen. Dat is nu opgeschaald met meerdere partijen met als resultaat Buurtgeluk. Licht dementerenden hebben daarnaast een mogelijkheid tot dagbesteding, verzorgd door vrijwilligers in samenwerking met de zorgorganisaties. Eenzaamheid bestrijden en zorg dichtbij verlenen aan wijkbewoners is een speerpunt met als centraal middelpunt de inloopvoorzieningen in de wijk: een voetbalvereniging en buurtverbindingscentra. De buurtconciërge in dienst van een thuiszorgorganisatie spoort kwetsbare inwoners op en zorgt voor een maaltijdvoorziening. Zo werken er in het team van Wijk voor Elkaar 29 vrijwilligers met verschillende achtergronden aan het buurtgeluk van 380 wijkbewoners (de wijk Colmschate telt 30.000 inwoners) en het bereik is groeiende.

Sinds vier jaar is Buurtgeluk geen project meer maar een duurzaam samenwerkingsverband. Iedere partner, waaronder de gemeente financiert mee zonder een beschikking af te geven of ingewikkelde administratieve rompslomp.

Waarom is dit in Deventer een succes geworden?

1. Geluksgericht werken
Ik ben voorstander van geluksgericht werken, dat wil zeggen dat het accent niet ligt op dat waarop mensen recht hebben, maar wat hen gelukkig maakt. Iedereen wil geld in de knip, een buurt die schoon, heel en veilig is, een gemeente die helpt als het niet lukt. Maar verder is geluk erg persoonlijk. De een heeft veel aan een scootmobiel, de ander meer aan een lidmaatschap van een vereniging. Op deze manier werken Grace Brok en Dimitri de Klerk via hun Wijk voor Elkaar aan “Buurtgeluk” en beginnen de dag iedere keer weer met de vraag: Waar hebt u baat bij?

2. Sociale ondernemers
Buurtgeluk ontleent zijn kracht aan de inzet van twee gedreven sociale ondernemers: Grace Brok en Dimitri de Klerk, samen bouwen zij in de buurt met bewoners én met belangrijke partners vanuit de zorg, onderwijs, gemeente aan de gelukkige bewoner in de gezonde wijk.  Deze twee zijn in staat tegen de stroom in te zwemmen, zoals een zalm, die de rivier opzwemt om te paaien en eitjes te leggen. Hun persoonlijke competenties? Wel nu, ze zijn beide gericht op mensen met meervoudige problemen. Zij werken met persoonlijke begeleiders.  Ze pakken meerdere levensgebieden aan, zijn van een lange adem en gaan uit van empathie.  Brok en De Klerk werken met kleine stapjes en hebben een ruim mandaat om te kunnen functioneren.

3.  Strategische coalitie
Gedreven ondernemers die het project trekken, dat is niet genoeg. Je bent afhankelijk van een strategische coalitie met belangrijke stakeholders: wethouders, hoge ambtenaren. Anders kun je het schudden. In Deventer zijn langdurige projecten die het daarom volhouden. Dat komt doordat een beleidsambtenaar en een creatieve man van het welzijnswerk al negentien jaar een coalitie vormen. Zij zorgen ervoor dat de geldstromen aan elkaar worden geknoopt.

4. Wat succes heeft, niet veranderen
Nederland is institutioneel verkokerd per probleem. Inbedding betekent daardoor altijd weer dat werkprocessen rond een individu worden opgeknipt naar meerdere hulpverleners. Dan krijg je elke keer enorme toestanden om de samenwerking te definiëren, moeten er casemanagers bovenop. Vrijwel nooit komt de optie aan de orde om succesvolle projecten gewoon te laten bestaan.

5. Middelgrote steden hebben een voordeel
De verduurzaming lukt het best in middelgrote steden, zo blijkt ook uit onderzoek bij Alles is Gezondheid. Daar zijn vaak stakeholders waar je langduriger op kunt bouwen en wethouders die hun nek uitsteken.

6. Geen kort lopend project met incidenteel geld
De projectencarrousel zal blijven draaien. Er is gewoon heel veel “incidenteel geld”. Het is niet altijd slecht, ook al heeft het als begrip een heel negatieve klank gekregen. Dat komt omdat mensen die voor hun project geen geld meer krijgen, dat altijd luidkeels van de daken schreeuwen. Van heel veel projecten is het ook niet erg dat ze verdwijnen. Tegelijk gooien we te vaak het kind met het badwater weg, waardoor ook goede innovatieve projecten verdwijnen. De Pavlov-reactie is nu: “De instituties moeten ervan leren en het moet ingebed worden”. Dan gaat het weer fout. Het is een constant repeterend patroon: projecten stoppen, inbedden en uitrollen. Veel bestuurders denken er niet eens meer over na. Maar bovenstaande vijf factoren moeten wel aanwezig blijven.

Lees hier meer over Buurtgeluk als stevig netwerk in de publicatie van Deventer Post.